Cursus filosofie

Goed samenleven is grootse kunst. Er zijn tijden waarin men die kunst lijkt te zijn verleerd. 

In de 16de eeuw weet men zich in Frankrijk en de  Nederlanden geen raad met geloofsverschillen. Frankrijk is decennialang in de greep van de “guerres de religion”; de Nederlanden zijn niet heus verenigd in een opstand tegen Spanje, maar scherp verdeeld, vooral ook over het geloof. 

De wederzijdse verkettering is moeilijk een halt toe te roepen, omdat men het niet eens is over de ultieme bron van de moraal: het christendom. Voor sommigen is geloofsvervolging, voor anderen juist verdraagzaamheid christenplicht. De politiek wordt meegezogen in deze volstrekte chaos (of  profiteert ervan). 

Wat te doen? Wat te denken? Een uitweg ligt allerminst voor de hand en elk voorstel roept protest op. In deze verrotte sfeer schrijft Michel de  Montaigne (1533-1592) zijn Essays (1580), misschien wel het mooiste werk in de filosofische literatuur. De titel suggereert dat het om vrijblijvende gedachtenoefeningen gaat, nuttig voor levenskunst. Inmiddels staat wel vast dat zijn werk stug doordacht is. De essayistische vorm en het opzichtige gebrek aan pretentie verbergt (en herbergt) een politieke filosofie als antwoord op de eigentijdse problemen.

In deze cursus staat de politieke filosofie van Montaigne centraal, zijn visie op gezag en macht, geloofsvervolging, gewetensdwang en  verdraagzaamheid. Bijzondere aandacht gaat uit naar de manier waarop hij zijn besliste stellingname verpakt en naar de rol van zijn scepticisme. Ook om een tijdsbeeld te schetsen komen passages uit de Essays ter sprake, maar daartoe zal vooral werk van Sebastian Castellio (1515-1563) dienen, met name zijn Conseil à la France désolée (Raad aan het betreurenswaardige Frankrijk) en zijn Traité des Héretiques (Traktaat over de ketters). Ook de argumentatie in deze werken is van belang. Net als Montaigne gebruikt Castellio scepsis om stevige uitspraken te kunnen verantwoorden. 

Tenslotte komt de (niet minder betreurenswaardige) situatie in de Nederlanden aan bod aan de hand van werk van Dirck Coornhert (1522-1590), met name zijn brieven. Coornhert is een Castellio-adept, maar geen fan van Montaigne. Opvallend is dat Coornhert geen blad voor de mond neemt,  maar zich in rond Hollands uitspreekt over ’s lands malaise en zijn oplossing presenteert.