Hij was een voorbeeld voor Charles Aznavour en Juliette Gréco. Waarom kennen wij Georges Brassens dan niet?

Met Georges Brassens (1921-1981) is iets raars aan de hand. De Franse chansonnier vierde ooit triomfen in zijn vaderland, waar hij nog steeds erg geliefd is. Veel Fransen zien de anarchistische grappenmaker en vrijdenker als een persoonlijke vriend. En voor vrijwel alle grootheden van het Franse luisterlied was hij een lichtend voorbeeld: Jacques Brel, Charles Aznavour, Juliette Gréco, Barbara en ga zo maar door.

Maar in Nederland is zijn ster vreemd genoeg nooit hoog gerezen. De meeste mensen hier kennen geen enkel lied van Brassens (uitgesproken mét eind-s). Hoe valt dit verschil te verklaren? En is er nog iets aan te doen? Actuele vragen in dit jubileumjaar, exact honderd jaar na Brassens’ geboorte en veertig jaar na zijn dood.

We gaan te rade bij de Fransman Sylvain Lelarge, een taaldocent die al veertig jaar in Nederland woont. Een ware connaisseur van Brassens’ oeuvre. De voornaamste reden waarom de zanger hier nauwelijks een voet aan de grond heeft gekregen? “Zijn Frans is te moeilijk”, verklaart Lelarge via Skype. “Brassens gebruikt heel literaire taal met ­afwisselend rauwe en verheven woorden. Dat vergt nogal wat van het Nederlandse publiek.”

Een woordenboek én Wikipedia nodig

Ter illustratie laat hij Le bulletin de santé horen. In dit ironische lied ridiculiseert Brassens de roddelpers, die had beweerd dat hij aan kanker zou lijden. Niets van waar, zingt Brassens: hij verkeert juist in blakende gezondheid, vooral doordat ontelbare echtgenotes van journalisten hem vol passie in bed komen troosten. De zanger neemt platte woorden als ‘le rut’ (bronstigheid) en ‘je baise’ (ik neuk) in de mond, maar ook klassieke namen als ‘Esculape’, ‘Hippocrate’ en ‘Galien’ – respectievelijk de Romeinse god van de geneeskunde en twee artsen uit de oudheid. Veel Nederlanders hebben een woordenboek én Wikipedia nodig om daar chocola van te maken.

Je kunt de teksten ook negeren, maar dan houd je alleen de muziek over. En hoewel er pakkende melodieën bij zitten die in je hoofd blijven hangen, vonden Nederlanders de muziek wat eentonig. Brassens was een autodidact die zichzelf op gitaar begeleidde. Op het eerste gehoor klinken veel van zijn liedjes als ‘plong-tsjing-tsjing’, ‘plong-tsjing-tsjing’. Maar dat is schijn, zegt Lelarge. Hij neuriet de beginmaten van een aantal nummers. En warempel: elke melodie heeft wel degelijk een eigen sfeer en ritme.

Hoe het ook zij, in dit jubileumjaar krijgt Brassens in ons land een herkansing. De organisatie Français des Pays-Bas, de vereniging van Fransen in Nederland, heeft een heus Brassens-festival opgetuigd. Het bestaat uit een reeks online-concerten waarvan zondag het eerste plaatsvindt: ‘Brassens amoureux’. Lelarge verzorgt ook een serie lezingen over het leven en werk van Brassens (zie kader).

De zanger had een bijzonder levensverhaal. “Zijn vader was een atheïstische metselaar uit Zuid-Frankrijk, zijn moeder een katholieke wasvrouw uit Napels”, aldus de kenner. “Thuis werd altijd gezongen. Brassens kreeg het chanson van jongs af aan mee. Een leraar zette Brassens op het spoor van de poëzie. Sindsdien schreef de jonge muzikant zijn eigen liedjes, maar zonder er een cent aan te verdienen, want hij durfde niet het podium op.”

Zo leefde Brassens jarenlang in armoede. Dat veranderde pas in 1952, op zijn 31ste. Een Parijse cabaretière bijgenaamd Patachou had hem uitgenodigd voor een auditie. Ze was overdonderd. In haar eigen cabaret schopte ze hem toen letterlijk het podium op. Rillend en zwetend sloeg Brassens zich door zijn eerste echte optreden heen. Het werd een daverend succes. Dat wil zeggen: de ene helft van het publiek verliet geschokt de zaal, de andere helft reageerde des te enthousiaster. In een mum van tijd groeide hij uit tot de nationale dichter.

De verklaring voor het succes zit in zijn formidabele teksten, meent Lelarge. Hij noemt Brassens ‘un poète à la langue crue, mais jamais cruelle’: een dichter met een taal die rauw is, maar nooit meedogenloos. “Hij zei de dingen zoals ze waren, maar vanuit een diep humanisme. Hij was een goed en vrijgevig mens. Hij keerde zich tegen de oorlog, chauvinisme en seksisme. Vriendschap stond bij hem voorop. En ondanks zijn stoere taal had hij groot respect voor vrouwen. Hij was de eerste die liedjes schreef over prostituees als vrouw in plaats van als object. De vereniging van prostituees stuurde hem zelfs bedankbrieven.”

Hitsige gorilla

Een van zijn vroegste liedjes, Le Gorille, gaat over een hitsige gorilla die uit zijn hok ontsnapt. Het dier besluit zich niet te vergrijpen aan een oud vrouwtje, maar aan een rechter. Eigen schuld dikke bult, luidt de moraal, want de rechter had nog diezelfde ochtend iemand ter dood veroordeeld. Cru, maar met ongelofelijk veel humor gebracht.

Aan mensen die liever iets rustiger instappen adviseert Lelarge La chasse aux papillons, Chanson pour l’Auvergnat of Les amoureux des bancs publics. Nog een tip: begin april brengt Jan Roobeek in eigen beheer een cd-boek uit met de titel Het maakt Cupido geen donder uit. Het bevat 21 door hemzelf vertaalde en gezongen Brassens-chansons, elk heel verschillend van inhoud, dichtvorm en muziek. Nog een tip: in De grote eik. Georges Brassens compleet, 131 gedichten en chansons kun je elk lied nalezen in de Nederlands vertaling van Gerard Wijnen. Dit boek uit 2006 is alleen nog tweedehands te vinden, maar nu ook gratis hier te downloaden.

Lelarge hoopt dat het jubileumjaar bij veel Nederlanders alsnog de liefde voor Brassens doet ontbranden, maar hij heeft zijn twijfels. “Je hebt er echt wat liefde voor de Franse taal bij nodig. Dat wordt helaas steeds meer iets van de oudere generaties. Jongeren zijn meer op het Engels gericht. Maar goed, het oeuvre van Brassens blijft een enorme schat die ik zo goed mogelijk probeer door te geven.”

In een eerdere versie van dit artikel werd de voornaam van Georges Brassens gespeld als George, zonder s op het eind. Dit is aangepast.

Lees ook:

Trek eens een Franse schrijfster uit de kast!

De cultuursector zit op slot, maar kunst is ook buiten de theaters en musea te vinden. Literatuurredacteur Sander Becker gaat in zijn boekenkast op zoek naar Franse schrijfsters.